Το κείμενο αναλύει τον όρο «γκρίζα ζώνη» και τις δραστηριότητές της, καθώς και τις επιχειρήσεις «γκρίζας ζώνης» της Τουρκίας στη Συρία αλλά και στην Ελλάδα και παραθέτει προτάσεις για την αντιμετώπιση των υπόψη απειλών από τις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις (ΕΔ).
Μετά την αποτυχία της τουρκικής στρατηγικής, μεταξύ 2011 και 2015, για την ανατροπή του προέδρου της Συρίας, Μπασάρ αλ Άσαντ, η Τουρκία κατέστη ο σημαντικότερος «παίκτης» στον συριακό εμφύλιο πόλεμο από το 2016 μέχρι σήμερα και συμμετείχε ενεργά στην πτώση του πεντηκονταετούς συριακού καθεστώτος των Άσαντ (8/9 Δεκεμβρίου 2024).
Η Τουρκία είχε ουσιαστικά αναστήσει τη συριακή ένοπλη αντιπολίτευση ως βιώσιμη μαχητική δύναμη με τη σταδιακή εγκαθίδρυση κεντρικού ελέγχου και την ενεργή της συμμετοχή στην οργάνωση, τον εξοπλισμό και την εκπαίδευση πολλών συριακών μονάδων του Συριακού Εθνικού Στρατού (Syrian National Army, SNA) καθώς και ομάδων του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (National Liberation Front, NLF), κατά περίπτωση φτάνοντας ακόμη και στο σημείο να συνεργαστεί με «τζιχαντιστικά» στοιχεία της Hayʼat Taḥrīr al-Shām (HTS) -πρώην συνεργάτης της Αλ Κάιντα (Al Qaeda) προκειμένου να δημιουργηθεί μια τουρκική σφαίρα επιρροής στη βόρεια Συρία.
«ΓΚΡΙΖΑ ΖΩΝΗ»: ΒΑΣΙΚΟΙ ΟΡΟΙ, ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ
Η χρήση της έννοιας «γκρίζα ζώνη» στη στρατιωτική βιβλιογραφία είναι πιο πρόσφατη (2015-2024), αλλά έχουν εμφανιστεί διάφορες παραλλαγές της. Οι συνήθως χρησιμοποιούμενοι όροι είναι «πόλεμος της γκρίζας ζώνης», «υβριδικός πόλεμος», «πόλεμος χωρίς περιορισμούς», «παράτυπος πόλεμος» και «διφορούμενος πόλεμος».
Ωστόσο, τονίζεται ότι ο υβριδικός πόλεμος είναι ένα τακτικό υποσύνολο των συγκρούσεων της «γκρίζας ζώνης», που αναπτύσσεται υπό ορισμένες συνθήκες και σε διαφορετικό βαθμό, ενώ οι συγκρούσεις στη «γκρίζα ζώνη» βασίζονται σε μη συμβατικές τακτικές, που ωστόσο δεν ξεπερνούν το κατώφλι της επίσημης επιθετικότητας σε κρατικό επίπεδο.
Η «γκρίζα ζώνη» είναι ο «τομέας (domain)» μεταξύ ειρήνης και πολέμου στο φάσμα των συγκρούσεων.
Ειδικότερα, ορίζεται ως ένας εννοιολογικός χώρος μεταξύ ειρήνης και πολέμου, ο οποίος εμφανίζεται όταν οι δρώντες χρησιμοποιούν σκόπιμα πολλαπλά στοιχεία ισχύος για την επίτευξη στόχων στρατηγικής με δραστηριότητες όπως, καταναγκαστικά ή ανατρεπτικά μέσα, που μπορεί να είναι βίαια ή μη βίαια, διφορούμενα και που υπερβαίνουν το όριο του συνήθους ανταγωνισμού των κρατών, αλλά υπολείπονται του επιπέδου της άμεσης στρατιωτικής σύγκρουσης και παράλληλα απειλούν συμφέροντα κρατών, συμμάχων και εταίρων, αμφισβητώντας, υπονομεύοντας ή παραβιάζοντας διεθνή έθιμα, διεθνείς κανόνες ή νόμους.
Η έννοια της «γκρίζας ζώνης» περιγράφεται από το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ ως «… οι γεωπολιτικές, οικονομικές, στρατιωτικές δράσεις και επιχειρήσεις στις υποδομές, στον κυβερνοχώρο και τις πληροφορίες που υπερβαίνουν τις συνήθεις διπλωματικές και οικονομικές δραστηριότητες, αλλά υπολείπονται της χρήσης κινητικής στρατιωτικής δύναμης… Οι επιχειρήσεις που χρησιμοποιούνται στη ‘γκρίζα ζώνη’ περιλαμβάνουν πληροφοριακό πόλεμο, ενθάρρυνση της εσωτερικής διαμάχης εντός των χωρών-στόχων, ανατρεπτικές οικονομικές πρακτικές, υποστήριξη εγχώριων και διεθνών πληρεξουσίων, εξαναγκαστικές επενδύσεις και δωροδοκία για πολιτικούς σκοπούς, βιομηχανική πολιτική που αποσκοπεί στη μονοπώληση μιας στρατηγικής βιομηχανίας ή στην καταστροφή μιας τέτοιας βιομηχανίας σε άλλα έθνη, στρατιωτικές και παραστρατιωτικές προκλήσεις και επιχειρήσεις που υπολείπονται του πολέμου, διπλωματία ομήρων και αλλαγές στα διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα».
Ωστόσο, αποτελεί και ένα πεδίο των διεθνών σχέσεων μεταξύ της ειρηνικής διακρατικής διπλωματίας, της οικονομικής δραστηριότητας και των επαφών μεταξύ των ανθρώπων στο ένα άκρο του φάσματος, και της ένοπλης σύγκρουσης στο άλλο, Είναι ο χώρος στον οποίο εκδηλώνεται αμυντική και επιθετική δραστηριότητα από τo επίπεδο συνεργασίας και κάτω από το όριο της ένοπλης σύγκρουσης.
Ο εξαναγκασμός, ο ανταγωνισμός και οι δραστηριότητες στη ‘γκρίζα ζώνη’ στοχεύουν άμεσα ή έμμεσα τα ζωτικά συμφέροντα, ενώ παραμένουν κάτω από το όριο, που να δικαιολογεί σύγκρουση υψηλής έντασης (πόλεμο).
Στη “γκρίζα ζώνη” λαμβάνουν χώρα ενέργειες κρατικών και μη κρατικών δρώντων όπως, ενόπλων πληρεξουσίων (proxy armies), δίκτυα τρομοκρατών ή διεθνικού εγκλήματος.
Οι σύγχρονες συγκρούσεις δεν είναι ούτε «μαύρες» ούτε «άσπρες». Αντίθετα, πολλές από αυτές βρίσκονται στη μέση: στη ‘γκρίζα ζώνη’, το πεδίο όπου η διάκριση μεταξύ πολέμου και ειρήνης είναι αδύνατο να το διακρίνει κανείς με σαφήνεια, λόγω της ασάφειας των εφαρμοζόμενων τακτικών.
Είναι κοινά παραδεκτό ότι, τα αναθεωρητικά και ρεβανσιστικά κράτη χρησιμοποιούν τακτικές της ‘γκρίζας ζώνης’ για να αλλάξουν το καθεστώς (status quo) ή να αμφισβητήσουν την υπάρχουσα διεθνή τάξη πραγμάτων.
Οι παράγοντες που βοηθούν ώστε να προσδιοριστεί εαν μια δραστηριότητα αποτελεί μέρος μιας εκστρατείας ‘γκρίζας ζώνης’ περιλαμβάνουν συνήθως και τα εξής: πρώτον διεξάγεται από ένα κράτος ή για λογαριασμό ενός κράτους κατά ενός άλλου κράτους ή κατά ενός πολυμερούς οργανισμού, δεύτερον προορίζεται να παραμείνει κάτω από το όριο της διαρκούς μάχης, τόσο σε δράση όσο και σε αντίδραση, τρίτον προορίζεται για την προώθηση ενός πολιτικού στόχου ή στόχου ασφαλείας, όπως η αποδυνάμωση ή η αλλαγή μιας ξένης κυβέρνησης, ο εξαναγκασμός σε αλλαγή συμπεριφοράς, η αμφισβήτηση ή η διεκδίκηση της κυριαρχίας ή του πραγματικού ελέγχου εδάφους (αέρα) ή ενός παγκόσμιου τομέα, η κατάσχεση κυρίαρχων οικονομικών πόρων ή η απόκτηση πλεονεκτικής θέσης για μελλοντική ένοπλη σύγκρουση, τέταρτον αποσκοπεί στην επίτευξη φυσικών ή υλικών αποτελεσμάτων ή ουσιαστικής αλλαγής του πολιτικού status quo και πέμπτον ο δράστης παραβιάζει εν γνώσει του το διεθνές δίκαιο ή τους διεθνείς κανόνες των σχέσεων μεταξύ κρατών ή εκμεταλλεύεται την απουσία τους.
Οι πιθανές δραστηριότητες στη ‘γκρίζα ζώνη’ δύναται να αφορούν ανατρεπτικές, καταναγκαστικές ή εγκληματικές δραστηριότητες από ξένες κυβερνήσεις, μη κρατικούς φορείς ή τους πληρεξουσίους τους, καθώς και σκόπιμη χειραγώγηση των μεταναστευτικών ροών για τον εξαναγκασμό ενός άλλου κράτους. Ωστόσο, υπάρχει και η εσκεμμένη εκμετάλλευση ή χειραγώγηση του διεθνούς δικαίου, των διεθνών οργανισμών ή του εσωτερικού δικαίου για την απονομιμοποίηση ενός άλλου κράτους ή την παρεμπόδισή του να επιτύχει τους διεθνείς στρατιωτικούς ή πολιτικούς του στόχους, όπως ψευδείς κατηγορίες για εγκλήματα πολέμου ή εκκλήσεις για παρέμβαση σε διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ ή το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.
Οι επιχειρήσεις στη θαλάσσια ‘γκρίζα ζώνη’ σχετίζονται σχεδόν πάντα με αξιώσεις κυριαρχίας ή κυριαρχικών δικαιωμάτων επί γεωγραφικών χαρακτηριστικών ή υδάτινες περιοχές, καθώς και την οικονομική εκμετάλλευση θαλάσσιων και υποθαλάσσιων περιοχών, ενώ παρόμοιες αξιώσεις υπάρχουν και στον αέρα!
Στο εννοιολογικό πλαίσιο των επιχειρήσεων στη ‘γκρίζα ζώνη’ υπάρχει η δυσκολία προσδιορισμού του τέλους της, δηλαδή ότι είναι δύσκολο ή αδύνατο να οριστεί η “νίκη”.
Ο επιτιθέμενος στη ‘γκρίζα ζώνη’ προχωρά στην εφαρμογή της στρατηγικής «σαλαμοποίηση», δηλαδή αλλάζει με συγκριτική ευκολία τους στόχους του, όταν ο υπερασπιστής δεν είναι παρών και παρουσιάζει ένα τετελεσμένο γεγονός, που μπορεί να ανατραπεί μόνο με άμεση αντιπαράθεση -δηλαδή με επικίνδυνη κλιμάκωση.
Κρίσιμο για κάθε θεωρία επιτυχίας των ‘γκρίζων ζωνών’ είναι, ότι η διαμάχη είναι μια διαμάχη αντοχής.
ΤΟΥΡΚΙΑ – ΣΤΡΑΤΟΙ ΔΙ’ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΩΝ ΣΤΗΝ «ΓΚΡΙΖΑ ΖΩΝΗ» ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΣ
Στην αρχή του συριακού εμφυλίου πολέμου, η Τουρκία τάχθηκε υπέρ της ειρηνικής ένταξης των Συριακής Μουσουλμανικής Αδελφότητας στο καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ. Όταν η στρατηγική αυτή απορρίφθηκε από την Δαμασκό, τότε η Άγκυρα την επαναπροσδιόρισε με στρατηγικό στόχο (ΑΝΣΚ) την ανατροπή του, υποστηρίζοντας τη συριακή ένοπλη αντιπολίτευση. Μεταξύ του 2013-2016, η Τουρκία ενήργησε ως σιωπηλός εταίρος μαζί με τη Σαουδική Αραβία, το Κατάρ και τις ΗΠΑ στην παροχή άμεσης και έμμεσης οικονομικής βοήθειας προς τις εθνικιστικές και ισλαμιστικές ένοπλες ομάδες της αντιπολίτευσης.
Μετά το 2015, οι κακές επιδόσεις στο πεδίο της μάχης του Ελεύθερου Συριακού Στρατού (Free Syrian Army, FSA) και η άνοδος του Kουρδικού Κόμματος Δημοκρατικής Ένωσης (Kurdish Democratic Union Party, PYD), συμπεριλαμβανομένων και των Μονάδων Προστασίας του Λαού (People’s Protection Units, YPG), η δε Τουρκία θεωρεί το YPG ότι είναι παράρτημα του PKK, προκάλεσαν μια δεύτερη στρατηγική στροφή στην τουρκική εξωτερική πολιτική, δηλαδή στη δημιουργία ζώνης ασφαλείας με στρατιωτική στρατηγική το δόγμα του προληπτικού πόλεμου, καθώς και στον περιορισμό, στην ανάσχεση και τελικά στην καταστροφή των Κούρδων της Συρίας υπό την ηγεσία του PYD.
Η στρατηγική αυτή τέθηκε σε εφαρμογή μέσω σχεδιασμού και εκτέλεσης υβριδικού και προληπτικού πολέμου, που συνδύασε στρατιωτικές επιχειρήσεις των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΤΕΔ) σε συνεργασία με συριακές ένοπλες ομάδες, που πλέον δρούσαν ως τουρκικοί πληρεξούσιοι (στρατοί δι’ αντιπροσώπων/proxy armies) στη ‘γκρίζα ζώνη’ των επιχειρήσεων στη Συρία!
Η προσέγγιση αυτή αρχικά ήταν σχετικά αποτελεσματική στη χάραξη σημαντικών περιοχών τουρκικής επιρροής ή και ελέγχου κατά μήκος των τουρκο-συριακών συνόρων και στην αντιμετώπιση των Κούρδων της Συρίας υπό την ηγεσία του PYD. Καθ’ όλη τη διάρκεια του συριακού εμφυλίου πολέμου, ο Ελεύθερος Συριακός Στρατός ήταν η ένοπλη δύναμη της συριακής αντιπολίτευσης, που ευθυγραμμίστηκε περισσότερο με την Τουρκία και εξαρτήθηκε περισσότερο από αυτήν, ενώ το 2014 συμμετείχε σε πρόγραμμα εκπαίδευσης και εξοπλισμού για τους μαχητές του με σκοπό την ανατροπή του καθεστώτος Άσαντ. Μετά το 2015, η Τουρκία χρησιμοποίησε τις ένοπλες ομάδες του Ελεύθερου Συριακού Στρατού ως συμπληρωματικές δυνάμεις στην Επιχείρηση «Ασπίδα του Ευφράτη» το 2016, στην Επιχείρηση «Κλάδος Ελαίας» το 2018 και στην επιχείρηση «Άνοιξη της Ειρήνης» το 2019.
Στη συνέχεια, οι ένοπλες συριακές ομάδες μετονομάστηκαν σε Συριακός Εθνικός Στρατός (Syrian National Army, SNA), ενώ η Τουρκία προέβη συστηματικά στην αναδιάρθρωση, στην εκπαίδευση, στον εξοπλισμό και στη χρηματοδότησή του, σε αντάλλαγμα τη συμμετοχή του στις τουρκικές στρατιωτικές επιχειρήσεις εντός και εκτός της σχεδιασθείσης ζώνης ασφαλείας.
Ωστόσο, η Τουρκία συγκρότησε και άλλη μια ένοπλη δύναμη τον Μάιο του 2018, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (National Liberation Front, NLF). Αν και αποτελούνταν αρχικά από 15 ένοπλες ομάδες -εκ των οποίων oι 6 ήταν «μετριοπαθείς» εθνικιστές ισλαμιστές και οι εννέα ήταν σε συνεργασία με τον Ελεύθερο Συριακό Στρατό. Το στρατηγικό και μακροπρόθεσμο σχέδιο της Τουρκίας, πίσω από αυτή την ενοποίηση των «μετριοπαθών» εθνικιστικών ισλαμιστών και ένοπλων ομάδων, ήταν να επεκταθεί και να εδραιωθεί η τουρκική επιρροή στην περιοχή και την πόλη Ιντλίμπ, πάρα τις υπογραφείσες συμφωνίες στην Αστάνα (Ρωσία, Ιράν, Τουρκία, 2017-2023). Τούτο δημιούργησε ένα αντίβαρο προς τις πιο εξτρεμιστικές ισλαμιστικές ομάδες της περιοχής, που πρόσκειντο στην Αl-Qaeda, αλλά και να προσελκύσει τους μαχητές τους στον Συριακό Εθνικό Στρατό.
Tο 2018-19 η Τουρκία έπεισε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (NLF) να συγχωνευθεί με τον Συριακό Εθνικό Στρατό (SNA) σε ενιαία δύναμη. Η ενοποίηση των υπόψη ένοπλων ομάδων της συριακής αντιπολίτευσης δημιούργησε μια πιο συγκεντρωτική δύναμη, που περιλάμβανε 7 σώματα στρατού και ήταν περίπου 80.000 μαχητές. Ωστόσο, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο αντιπροσώπευε μόνο το ήμισυ περίπου των ποικίλων ισλαμιστικών ομάδων της Ιντλίμπ. Το άλλο μισό ήταν ενωμένο στην Hayʼat Taḥrīr al-Shām (HTS), δηλαδή τον «Οργανισμό για την Απελευθέρωση του Λεβάντε», μια δραστήρια μαχητική ισλαμιστική-τζιχαντιστική ομάδα, που προήλθε από την οργάνωση Al-Nusra, που δήλωνε πίστη στην Al-Qaeda.
Παρόλο που η προσέγγιση της Τουρκίας συνάντησε ισχυρή αντίσταση στην υλοποίηση της στρατηγικής της από την HTS, (ήττα των δυνάμεων του NLF από την HTS σε εμφύλια σύρραξη, Φεβρουάριος 2018-Μάρτιος 2019), η Τουρκία κατάφερε να ξεπεράσει αυτό το πλήγμα μεταβαίνοντας σε μια προσέγγιση «διαίρει και βασίλευε» και με εσωτερικές μάχες εξουσίας της ομάδα HTS, τελικά ανέδειξε τον Abu Muhammed al-Jolani ως ηγέτη της Hayʼat Taḥrīr al-Shām (HTS) και των ενόπλων τμημάτων της συριακής αντιπολίτευσης. Ο ηγέτης al-Jolani συμφώνησε στη συγκρότηση κοινού στρατηγείου επιχειρήσεων (Feth’ul Mubin) με τον NLF και SNA και τον Tanzim Hurras al-Din, ώστε οι υπόψη δυνάμεις να αντισταθούν πιο σθεναρά στο καθεστώς Άσαντ στην ευρεία περιοχή της Ιντλίμπ με αντικειμενικό σκοπό την πτώση του καθεστώτος Άσαντ.
Βασικές μεταβλητές που επηρέασαν την αποτελεσματικότητα της εμπλοκής της Τουρκίας με τα διάφορα σύνολα των ένοπλων ομάδων της συριακής αντιπολίτευσης είναι τα εξής: πρώτον, η δυνατότητα απόκτησης
επιρροής με την άμεση παροχή σημαντικής υλικής υποστήριξης, όπως εκπαίδευση, χρηματοδότηση (π.χ. μισθοί ένοπλου προσωπικού) και εξοπλισμό, δεύτερον ο βαθμός στον οποίο θα μπορούσε να συνεργαστεί η Τουρκία με τέτοιες ομάδες και ειδικότερα με τις Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις (ΤΕΔ) με βάση την κοινή κουλτούρα, τον αντιλαμβανόμενο εχθρό και την ιδεολογία, τρίτον το επίπεδο του κεντρικού ελέγχου από την Τουρκική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, που ήταν σε θέση να επιτύχει τον στρατηγικό της αντικειμενικό σκοπό (ΑΝΣΚ) την πτώση Άσαντ και την καταστροφή των Κούρδων με κατάληψη περιοχών αρχικά δυτικά του Ευφράτη ποταμού (π.) και μελλοντικά στα ανατολικά, τέταρτον η γεωγραφική εγγύτητα και πέμπτον η γνωστή πολιτική στρατηγική «διαίρει και βασίλευε».
Η στρατηγική της Τουρκίας, αναφορικά με την εξέλιξη του συριακού εμφυλίου πολέμου ήταν αρχικά επιτυχής στο Αφρίν (2016) (βορειοδυτική Συρία) και στην περιοχή Αλ Μπαμπ-Τζαραμπούλ (βόρεια Συρία, 2018), ωστόσο περιορίστηκε στην Ιντλίμπ (2019) (βορειοδυτική Συρία), ενώ παραμένει ως έργο προς εξέλιξη για ανατολικά του Ευφράτη π.. Ωστόσο, και στη συνέχεια σε στενή συνεργασία τον Muhammed al-Jolani (το πραγματικό του όνομα είναι Ahmed Hussein al-Sharaa) και την HTS συνέβαλλε στην πτώση του προέδρου Άσαντ και την κατάληψη της πρωτεύουσας Δαμασκού (8/9 Δεκεμβρίου 2024).
ΤΟΥΡΚΙΑ: ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗ «ΓΚΡΙΖΑ ΖΩΝΗ» ΜΕ ΑΝΣΚ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Η Τουρκία, εμφανώς ενοχλημένη από τους νέους εξοπλισμούς των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων και τις νέες ισχυρές διμερείς συμμαχίες της Ελλάδας (ΗΠΑ, Γαλλία, Ισραήλ, Αίγυπτος, Ινδία), έχει εντείνει πρόσφατα τη ρητορική της για «αμφισβητούμενα νησιά και βραχονησίδες» στο Αιγαίο, «γκριζάροντας» πάλι μεγάλες περιοχές στο Αιγαίο Πέλαγος. Τούρκοι πολιτικοί και στρατιωτικοί προβαίνουν σε απειλές «θα έρθουμε μια νύχτα ξαφνικά», «θα έχετε νέα τραγική στρατιωτική ήττα όπως το 1922», καθώς και σε αναφορές στο «casus belli». Επιπρόσθετα, η Τουρκία έχει «γκριζάρει» και την ανατολική και την κεντρική Μεσόγειο θάλασσα με την υποβολή χάρτη περί ΑΟΖ της Τουρκίας στον ΟΗΕ καθώς και με το Τουρκο-λιβυκό μνημόνιο!
Εκτός από τους τουρκικούς ισχυρισμούς περί «ελληνικής λίμνης» στο Αιγαίο, εάν η Αθήνα ασκήσει το νόμιμο δικαίωμά της να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια, απαιτούν την αποστρατικοποίηση νήσων του Αιγαίου Πελάγους, ενώ η Τουρκία ισχυρίζεται ψευδώς ότι υπάρχουν μικρά νησιά και βραχονησίδες με «αμφισβητούμενη κυριαρχία». Οι περισσότερες διεκδικήσεις αφορούν μικρά νησιωτικά σύνολα, μεταξύ των οποίων οι Οινούσσες, οι Φούρνοι, η Θύμαινα, το Αγαθονήσι, το Φαρμακονήσι, οι Αρκιοί και η Γαύδος κλπ!
Η ΤΟΥΡΚΙΑ ΣΥΝΕΧΩΣ ΠΡΟΚΑΛΕΙ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΖΕΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ‘ΓΚΡΙΖΑΣ ΖΩΝΗΣ’ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ!
Το αφήγημα της Τουρκίας για τα «αμφισβητούμενα» νησιά και τις βραχονησίδες στο Αιγαίο Πέλαγος κωδικοποιείται στον όρο «EGAYDAAK», ακρωνύμιο των λέξεων «Egemenligi Anlasmalarla Yunanistan‘a Devredilmemis Ada Adacιkve islands». Σύμφωνα με όσα έχουν γίνει γνωστά, ο κατάλογος αυτός περιλαμβάνει 152 νησιά και βραχονησίδες του Αιγαίου και του Κρητικού Πελάγους, τα οποία η Τουρκία επιδιώκει να «γκριζάρει» στο πλαίσιο των νεο-οθωμανικών και αναθεωρητικών της στρατηγικών.
Η θεωρία των ‘γκρίζων ζωνών’ στο Αιγαίο προτάθηκε για πρώτη φορά μετά την κρίση των Ιμίων το 1996, όταν η Τουρκία, μέσω διπλωματικής δήλωσης προς την Ελλάδα, μίλησε ευθέως για έναν απροσδιόριστο αριθμό νησιών για τα οποία υποτίθεται ότι δεν υπάρχει σαφές νομικό καθεστώς. Ένα χρόνο νωρίτερα, το 1995, είχε προηγηθεί το περίφημο casus-belli σε περίπτωση που η Ελλάδα προχωρούσε στην επέκταση των χωρικών της υδάτων στα 12 ναυτικά μίλια, πλήρως κατοχυρωμένο ελληνικό δικαίωμα σύμφωνα με τη Διεθνή Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982.
Ο κατάλογος των διεκδικήσεων «EGAYDAAK» συμπεριλήφθηκε στα εγχειρίδια της Ακαδημίας Πολέμου της Τουρκίας και έκτοτε αποτελεί ουσιαστικά το δόγμα της Τουρκικής εξωτερικής πολιτικής!
Σύγχρονες τουρκικές επιχειρήσεις στη ‘γκρίζα ζώνη’ εναντίον της Ελλάδας είναι: η διπλωματία ομήρων -η σύλληψη Ελλήνων στρατιωτικών στις Καστανιές του ν. Έβρου- (2018), η οργανωμένη και συντονισμένη επιχείρηση από την Τουρκία ώστε να τα διασχίσουν ελληνοτουρκικά σύνορα στον ν. Έβρου παράνομοι μετανάστες και πρόσφυγες (δηλαδή εισβολή!) (2020), η δραστηριότητα -σεισμική έρευνα- του τουρκικού ερευνητικού πλοίου «ORUC REIS» στην ελληνική ΑΟΖ που βρίσκεται ανατολικά του 28ου μεσημβρινού (2020), η τουρκική χειραγώγηση των μεταναστευτικών ροών προς την Ελλάδα κυρίως προς τα ελληνικά νησιά (2015-2024), οι συνεχείς παραβάσεις και παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου και των χωρικών υδάτων της Ελλάδας από τις ΤΕΔ, η παράνομη τουρκική αλιευτική δραστηριότητα στα ελληνικά χωρικά ύδατα και ΑΟΖ, η απαγόρευση πόντισης του καλωδίου ηλεκτρικής διασύνδεσης Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδος [π.χ. νήσος (ν.) Κάσος (2024)], οι ανακοινώσεις παράνομων τουρκικών NAVTEX στο Αιγαίο πέλαγος (π.χ. ν. Χίος – ν. Λέσβος) (2024) κλπ!!
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ‘γκρίζες ζώνες’ -και η τουρκική επιχειρηματολογία γύρω από αυτές- καθορίστηκαν από κεμαλικές – κοσμικές τουρκικές κυβερνήσεις με την ενεργή υποστήριξη της στρατιωτικής ηγεσίας, που ήταν πανίσχυρη τη δεκαετία του 1990 και συνεχίζεται απαρέγκλιτα μέχρι σήμερα από ισλαμικές, νέο-οθωμανικές και αναθεωρητικές κυβερνήσεις.
Η κατάσταση αυτή, σε συνδυασμό με την απειλή ενός «casus belli» σε περίπτωση που η Ελλάδα επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια, όπως νομίμως δικαιούται, σε συνδυασμό με μια γενικότερη αναθεωρητική τάση της Τουρκίας όσον αφορά τις Διεθνείς Συνθήκες, που καθορίζουν το καθεστώς του Αιγαίου Πελάγους, υποχρεώνουν την Ελλάδα να βρίσκεται σε κατάσταση πολεμικής ετοιμότητας ώστε, αν χρειαστεί, να ασκήσει το δικαίωμά της για νόμιμη άμυνα ή και προληπτική αυτοάμυνα τονίζει ο γράφων, όπως προβλέπεται στο Άρθρο 51 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) και να προβεί στην υπεράσπιση της εδαφικής της ακεραιότητας, της εθνικής της ανεξαρτησίας και της κυριαρχίας της Χώρας.
Η Ελλάδα δεν πρέπει να αιφνιδιάζεται σε πολιτικό, διπλωματικό, στρατιωτικό και τεχνολογικό επίπεδο από την Τουρκία!
ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΣΤΗ «ΓΚΡΙΖΑ ΖΩΝΗ» ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ
Το Υπουργείο Άμυνας του Ηνωμένου Βασιλείου ορίζει την ‘γκρίζα ζώνη’ ως οι καταναγκαστικές δραστηριότητες που «…υπολείπονται των αντιληπτών ορίων για στρατιωτική δράση και διαπερνούν τους τομείς ευθύνης διαφόρων τομέων της κυβέρνησης», ενώ έχει συμπεράνει ότι στον πόλεμο Ουκρανίας-Ρωσίας, εκτελούνται δραστηριότητες στη ‘γκρίζα ζώνη’, που αυτές λαμβάνουν χώρα παράλληλα με πιο συμβατικές στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Στα πλαίσια αυτά, η Επιτροπή Άμυνας του Κοινοβουλίου του Ηνωμένου Βασιλείου ασχολείται επισταμένως με την «Άμυνα στη Γκρίζα Ζώνη» διεξάγοντας συζητήσεις, έρευνες, μελέτες σε συνεργασία με το Βρετανικό Υπουργείο Άμυνας και συναφή Υπουργεία για την ασφάλεια και την τεχνολογία, καθώς επίσης με ακαδημαϊκούς φορείς και κέντρα «δεξαμενών σκέψης», από το 2019 μέχρι σήμερα! Οι έρευνες της Επιτροπής Άμυνας θέτουν ως κύριο ερώτημα: το κατά πόσον οι Ένοπλες Δυνάμεις του Ηνωμένου Βασιλείου είναι επαρκώς ικανές να επιχειρούν σε αυτό το τμήμα του φάσματος των συγκρούσεων και πώς η ‘γκρίζα ζώνη’ αλληλοεπιδρά με τις πιο συμβατικές στρατιωτικές δραστηριότητες!
Στην Ελλάδα, η ηγεσία του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ) προβαίνει πρωτίστως σε ενημέρωση προς τα μέλη του Κυβερνητικού Συμβουλίου Ασφάλειας (ΚΥΣΕΑ), αλλά και τα μέλη της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Άμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων της Βουλής των Ελλήνων μόνο περί της «Μελλοντικής Δομής Δυνάμεων των Ελληνικών ΕΔ», βέβαια από την ενημέρωση λείπει ο κρίσιμος όρος «Δομή Διοικήσεως», δηλαδή που θα υπάγονται διοικητικά (καθορισμός αποστολών) οι Μονάδες και οι Σχηματισμοί των Ελληνικών ΕΔ.
Τονίζει συνεχώς ως στρατηγική των Ελληνικών ΕΔ, την «ΑΤΖΕΝΤΑ 2030», χωρίς να έχει δημοσιεύσει το κείμενό της ως βιβλίο!!! Αντίθετα, το ΥΠΕΘΑ/ΕΠΥΕΘΑ πρώτα έκδωσε τον Σεπτέμβριο 2001 την «ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ 2001» ως βιβλίο (διανεμήθηκε στα Μέλη του Ελληνικής Βουλής) και στη συνέχεια ψηφίστηκαν οι νέοι Νόμοι και η Δομή Διοικήσεως και Νέα Δομή Δυνάμεως!
Από την άλλη πλευρά, έχει ως πυλώνα της στρατηγικής του, μια νεοσυσταθείσα εταιρεία του, το Ελληνικό Κέντρο Αμυντικής Καινοτομίας (ΕΛΚΑΚ), που αποσκοπεί στην ενίσχυση της εθνικής άμυνας μέσω της καινοτομίας και της τεχνολογικής ανάπτυξης.
Ωστόσο αυτό δεν είναι η επιτομή της «καινοτομίας», όπως ισχυρίζεται το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Όμως, πώς επιδρά η τεχνολογία και η καινοτομία στη στρατηγική των Ενόπλων Δυνάμεων;
Σύμφωνα με την νεορεαλιστική προσέγγιση, το στρατιωτικό δόγμα είναι συνάρτηση του διεθνούς συστήματος. Τα κράτη αλλάζουν το στρατιωτικό τους δόγμα ως απάντηση στις αλλαγές και στην κατανομή ισχύος στο διεθνές σύστημα, αλλά και λόγω άλλων παραγόντων, όπως η ανάπτυξη μιας νέας τεχνολογίας. Όταν ένα κράτος αντιλαμβάνεται αλλαγές στη φύση της απειλής του εχθρού ή στην ισορροπία των στρατιωτικών δυνατοτήτων, τότε καινοτομεί στρατιωτικά.
Συνήθως, ο στρατιωτικός οργανισμός προβαίνει σε στρατιωτική καινοτομία, όταν αναπτύσσει ένα νέο πρόγραμμα ή μια τεχνολογία, που απαιτεί την εκτέλεση νέων αποστολών ή μια θεμελιώδη αλλαγή στον τρόπο εκτέλεσής των ή έως τη συγκρότηση μιας νέας μονάδας μάχης. Οι στρατιωτικές καινοτομίες αφορούν αλλαγές στο στρατιωτικό δόγμα, την τακτική ή την οργανωτική δομή, ενώ μια σημαντική τεχνολογική αλλαγή θεωρείται συχνά καινοτομία.
Ως αποτέλεσμα αυτών κυρίως είναι η «δογματική» καινοτομία», που χαρακτηρίζεται από τη σημαντική αλλαγή αναφορικά με την προετοιμασία των ενόπλων δυνάμεων για τον μελλοντικό πόλεμο, την επανεξέταση των στρατιωτικών καθηκόντων και τις δομικές αλλαγές στον τρόπο εκτέλεσης των επιχειρήσεων.
Οι αλλαγές στην ισορροπία δυνάμεων στο διεθνές σύστημα επηρεάζουν και τη σχετική ισχύ ενός κράτους. Εάν η μετατόπιση αυτή επιφέρει τη μείωση ή την αύξηση της απειλής για το κράτος, τότε οι πολιτικοί ηγέτες παρεμβαίνουν και υποχρεώνουν τη «δογματική» αλλαγή. Η παρέμβασή τους είναι απαραίτητη, επειδή οι στρατιωτικοί οργανισμοί, συνήθως, αποφεύγουν την αλλαγή για να ελαχιστοποιήσουν την αβεβαιότητα!
Μέχρι σήμερα, καμία θεσμική συζήτηση στη Βουλή των Ελλήνων δεν διεξήχθη περί ‘γκρίζας ζώνης’, ενώ τα θεσμικά κείμενα της χώρας, όπως η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας -που δεν έχει δημοσιευθεί από την Κυβέρνηση- και η Πολιτική Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ) δεν αναφέρονται στην υπόψη απειλή, αλλά ούτε η απειλή περί ‘γκρίζας ζώνης’ δεν αναφέρεται και στο δόγμα των Ελληνικών ΕΔ!
Η Τουρκία εφαρμόζει συνεχώς επιχειρήσεις στη ‘γκρίζα ζώνη’, σε όλες τις διαστάσεις της σύγκρουσης (ξηρά, θάλασσα, αέρας, διάστημα, κυβερνοχώρος, ηλεκτρομαγνητικό φάσμα)!
Συνεπώς και αναφορικά με την ‘γκρίζα ζώνη’ το ΥΠΕΘΑ θα πρέπει να απαντήσει: Πόσο καλά είναι έτοιμες οι Ένοπλες Δυνάμεις (ΕΔ) της Ελλάδας ώστε να λειτουργούν αποτελεσματικά στη ‘γκρίζα ζώνη’ για αμυντικές και, κατά περίπτωση, επιθετικές επιχειρήσεις; Για παράδειγμα, έχουν ληφθεί επαρκώς υπόψη οι τουρκικές απειλές της ‘γκρίζας ζώνης’ στις γραμμές ανάπτυξης της άμυνας, όπως είναι το κατάλληλο στρατιωτικό δόγμα, η εκπαίδευση και ο εξοπλισμός των ΕΔ; Πόσο στενά συνεργάζεται το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας με άλλα Υπουργεία της Κυβέρνησης, καθώς και με Συμμάχους και άλλα φιλικά κράτη για την αντιμετώπιση απειλών της ‘γκρίζας ζώνης’; Ποια είναι η ευθύνη σε ολόκληρη την Κυβέρνηση για τη στρατηγική της Ελλάδας για τις ‘γκρίζες ζώνες’, τον σχεδιασμό και τη δραστηριότητα συντονισμού και πώς εντάσσεται η άμυνα και η ασφάλεια της Χώρας σε αυτή τη στρατηγική;
Η αντιμετώπιση της απειλής της ‘γκρίζας ζώνης’ απαιτεί αποτελεσματικό διακυβερνητικό συντονισμό, ως επίσης και τη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα και άλλων κρατικών και ιδιωτικών φορέων.
Η χρήση των αναδυόμενων τεχνολογιών δύναται να χρησιμεύσουν στην αντιμετώπιση των προκλήσεων και των απειλών στη ‘γκρίζα ζώνη’, όπως: όπλα κατευθυνόμενης ενέργειας, τεχνητή νοημοσύνη, αυτόνομα συστήματα μάχης, ρομποτική, επίγνωση των αντιπάλων, κυριαρχία στις πληροφορίες και τον κυβερνοχώρο, αυτόνομα σύστημα επιτήρησης, πλατφόρμες υψηλής επιχειρησιακής αξίας όπως αόρατα (stealth) αεροσκάφη και πολεμικά πλοία, υπερηχητικά όπλα, βιοτεχνολογία και κβαντική τεχνολογία κλπ.
Το Ελληνικό Υπουργείο Εθνικής Άμυνας θα πρέπει να αναδιαρθρώσει τις ένοπλές του δυνάμεις και να εστιάσει ως προτεραιότητα στην ‘γκρίζα ζώνη’, που είναι πλέον μια προεπιλεγμένη κατάσταση στις διεθνείς συγκρούσεις πριν αλλά και κατά τη διεξαγωγή ενός συμβατικού πόλεμου, σήμερα στον 21ο αιώνα. Η μετατόπιση αυτή οδηγεί στην ανάπτυξη στρατιωτικών ικανοτήτων για αντιμετώπιση των μη-συμβατικών απειλών, κυβερνοεπιθέσεων, επιχειρήσεων πληροφοριών και επιρροής, ενώ παράλληλα θα διατηρεί σε ετοιμότητα τις ένοπλες δυνάμεις για συμβατικό πόλεμο.
Στη ‘γκρίζα ζώνη’, ο Στρατός Ξηράς θα πρέπει να προβεί στην συγκρότηση μικρών, ευέλικτων και κινητικών δυνάμεων, μονάδων ειδικών επιχειρήσεων, συλλογής πληροφοριών, επιχειρήσεων στον κυβερνοχώρο και επιχειρήσεων ηλεκτρονικού και υβριδικού πολέμου.
Η πρωταρχική αποστολή του Πολεμικού Ναυτικού στη ‘γκρίζα ζώνη’ θα αφορά στη συγκρότηση μονάδων επιφανείας και μονάδων μη επανδρωμένων συστημάτων για άμεση και έγκαιρη επίγνωση του θαλάσσιου τομέα και εκτέλεσης επιχειρήσεων επιρροής και ελέγχου των αμφισβητούμενων υδάτων. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να ενισχύσει τις ναυτικές του δυνατότητες στη στρατηγική ευελιξία και αποτροπή.
Η Πολεμική Αεροπορία θα πρέπει να εστιάσει στις πληροφορίες, την αναγνώριση και την επιβίωση, στην ανάπτυξη ικανοτήτων προβολής ισχύος και άμεσης κινητικότητας, στη διεξαγωγή επιχειρήσεων επιρροής και αστυνόμευσης, στην εξασφάλιση της αεροπορικής κυριαρχίας, ενώ θα δίνει έμφαση στα μη επανδρωμένα συστήματα, στον κυβερνοχώρο και τα μέσα πληροφοριών.
Ωστόσο, και σύμφωνα με τον αείμνηστο και σύγχρονο καθηγητή διεθνών σχέσεων και στρατηγικής Colin Gray, οι ένοπλες δυνάμεις καθορίζουν: τη στρατηγική και το δόγμα (πώς θα πολεμήσουν), την οργάνωση (ποια είναι η δομή δυνάμεων και η δομή διοικήσεως), την εκπαίδευση (πώς θα εκπαιδευτούν και πώς θα πολεμούν) και το υλικό (με ποια μέσα θα πολεμούν). Έτσι, πρέπει να κατανοηθούν οι αλλαγές, που οφείλονται στην τεχνολογία, την καινοτομία και να μετεξελιχθούν οι «δογματικές» αλλαγές για να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις στη ‘γκρίζα ζώνη’, αλλά και σε τυχόν πόλεμο στο μέλλον.
Παρόλο, που η τεχνολογία πραγματοποιεί μεγάλες προόδους, τα ανθρώπινα όντα -το ανθρώπινο δυναμικό των Ενόπλων Δυνάμεων- παραμένουν τα πιο αποτελεσματικά συστήματα για τον χειρισμό του στρατιωτικού εξοπλισμού, ενώ η τεχνολογία (καινοτομία) είναι μια από τις διαστάσεις της στρατηγικής, η οποία πάντοτε θα διαδραματίζει διακριτό και σημαντικό ρόλο.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το κύριο αποτέλεσμα της υψηλής στρατηγικής της Τουρκίας μέσω αντιπροσώπων στη ‘γκρίζα ζώνη’ των επιχειρήσεων στη Συρία είναι ότι ουσιαστικά αναβίωσε την «επαναστατική» αιτία του εμφυλίου πολέμου στη χώρα -για την ανατροπή του προέδρου Άσαντ- και αφετέρου οικοδόμησε ένα ισχυρό υπόγειο ρεύμα εθνικού ισλαμισμού!
Τούτα εξασφάλισαν μακροπρόθεσμη τουρκική επιρροή στη βόρεια Συρία μέσω μιας σειράς «κοσμικών επαναστατικών ένοπλων ομάδων» και «εθνικιστικών ισλαμιστικών ένοπλων ομάδων». Αυτό συνέβαλλε σημαντικά ώστε η επιρροή της Τουρκίας, επί του παρόντος, να επεκτείνεται και ανατολικά του Ευφράτη π., με τελικό στρατηγικό και επιχειρησιακό ΑΝΣΚ τους Κούρδους (UPG/PKK) και την ανάδειξή της ως την ηγέτιδα χώρα στα ισλαμικά κράτη.
Παράλληλα, η Τουρκία εφαρμόζει συνεχώς τις επιχειρήσεις στη ‘γκρίζα ζώνη’ και τη στρατηγική της «σαλαμοποίησης» των στόχων στο ν. Έβρου, στα ελληνικά νησιά, στο Αιγαίο Πέλαγος και τη Μεσόγειο θάλασσα από το 1996 μέχρι σήμερα, με στόχο τη διάβρωση και τελικά την κατάλυση των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας, παρά την υπογραφή της «Διακήρυξης των Αθηνών Περί Σχέσεων Φιλίας και Καλής Γειτονίας» την 7η Δεκεμβρίου 2023!
Η Ελλάδα είναι «status–quo» κράτος, δεν απειλεί κανένα όμορο κράτος, δεν προβαίνει σε επιχειρήσεις στη ‘γκρίζα ζώνη’, αλλά επιθυμεί την συνεργασία και την ειρήνη, όπως ορίζει ο Καταστατικός Χάρτης του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών, ταυτόχρονα όμως πρέπει να σχεδιάζει μια νέα αποτελεσματική στρατηγική αποτροπής των τουρκικών γκρίζων ενεργειών.
ΔΡ ΠΟΛΥΧΡΟΝΗΣ Κ. ΝΑΛΜΠΑΝΤΗΣ, ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ Ε.Α.: Επιστημονικός Συνεργάτης στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων (Ι.ΔΙ.Σ.), Πάντειον Πανεπιστήμιο. Διετέλεσε ως Διοικητής στη Σχολή Τεθωρακισμένων, στη 12η Επιλαρχία Μέσων Αρμάτων και στην 95η Επιλαρχία Αναγνωρίσεως. Διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στο σχεδιασμό και στη συγγραφή του θεσμικού κειμένου «Πολιτική Εθνικής Άμυνας (ΠΕΑ) 2005», με ιδιαίτερη έμφαση στο σχεδιασμό του νέου στρατηγικού δόγματος της Ελλάδας «Αμυντικό-Αποτρεπτικό», αλλά και στη σχεδίαση και συγγραφή του θεσμικού κειμένου «Αμυντική Στρατηγική Αναθεώρηση (ΑΣΑ) 2001», διακλαδικότητα στις Ελληνικές ΕΔ, και προς τούτο του απονεμήθηκε ηθική αμοιβή από τον Αρχηγό ΓΕΕΘΑ Στρατηγό Μανούσο Παραγιουδάκη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Atlantic Council’s Gray Zone Task Force. (2022). Scoping the gray zone: Defining terms and policy priorities for engaging competitors below the threshold of conflict. Atlantic Council.
Azad, T. & Haider, M. & Sadiq, M. (2023). Understanding Gray Zone Warfare from Multiple Perspective. World Affairs.
Hoffman, G. F. (2018). Examining Complex Forms of Conflict: Gray Zone and Hybrid Challenges. Institute for National Strategic Security, NDU.
Gray, S. C. (2001). Weapons for Strategic Effect. How Important is Technology? Occasional Paper No. 21, Center for Strategy and Technology Air War College. Maxwell Air Force Base, Alabama: Air University Press.
Jensen, B. (2016). Forging the Sword: Doctrinal Change in the US Army. Stanford, CA: Stanford.
Mazarr, J M. (2015). Mastering the Gray Zone: Understanding a Changing Era of Conflict. US Army War College Press.
Mazarr M, Cheravitch J, Hornung J, Pezard S. (2021). What Deters and Why. Applying a Framework to Assess Deterrence of Gray Zone Aggression. RAND
Rosen, S. P. (1991). Winning the Next War: Innovation and the Modern Military. Ithaca, NY: Cornell University Press
Terriff, T. (2002). Military Change in the New Millennium. Στο Theo Farrell, T. & Terriff, T. (Eds.) The Sources of Military Change: Culture, Politics, Technology. Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers.
Nalmpantis, P. (2019). Hellenic Armed Forces 2030: Maneuver and Network-Centric Warfare in the Multi-Domain Environment. Proceedings 3o Land Forces Conference, AGS-IIR (ΓΕΣ-Ι.ΔΙ.Σ.)
National Intelligence Council (NIC). (2024). Updated IC Gray Zone Lexicon: Key Terms and Definitions.
Sayler, M. K. (2024). Emerging Military Technologies: Background and Issues for Congress. Congressional Research Service Report.
UK JDP 0-20. (2023). UK Land Power. UK MoD.
UK Parliament, Defence Committee. (2024). Defence in the Gray Zone.
UK Parliament, Defence Committee. (2024). Defence Committee publishes Grey Zone written evidence.
White Paper. (2014). The Gray Zone. US Special Operations Command.
Yüksel, E. (2017). Strategies of Turkish proxy warfare in northern Syria. Netherlands Institute of International Relations ‘Clingendael’.
Militaire News. (2024). Από τον στρατιώτη του μέλλοντος στα τάμπλετ του κ. Δένδια και τα λαχανάκια της Σχολής Ευέλπιδών! Η απόρρητη ομιλία Ζιαζιά. MILITAIRE.GR (www.militaire.gr)
Ναλμπάντης, Π. (2018). Πολυχωρική Μάχη: Μια νέα επιχειρησιακή έννοια για τις Ελληνικές Χερσαίες Δυνάμεις. Πρακτικά 2ου Συνέδριου Χερσαίων Δυνάμεων ΓΕΣ-Ι.ΔΙ.Σ.
Ναλμπάντης, Π. (2023).Το μέλλον του Άρματος Μάχης και το Χερσαίο Πεδίο Μάχης & Επίμετρο: Tα Άρματα Μάχης του Ελληνικού Στρατού, ΚΕ 33, 7 Οκτ 2023. Institute for Security and Defence Analysis (www.i-sda.eu).
Ναλμπάντης, Π. (2024). ΤΟΥΡΚΙΑ: Ρεβανσιστικές θέσεις, δικαιοδοσία και στρατηγική στο ζήτημα των χωρικών υδάτων και του εναέριου χώρου του Αιγαίου Πελάγους. GEOEUROPE.ORG (www.geoeurope.org) & MILITAIRE.GR
Ναλμπάντης, Π. (2024). Στρατιωτική Θεωρία & Στρατηγική: Οι πόλεμοι της Ελλάδας 19ος – 20ός αιώνας. ΕΥΡΑΣΙΑ.
Φωτογραφία: Al-Jazeera – Χάρτης Συρίας, 26 Νοεμβρίου 2024
