Ο εκφοβισμός, που συχνά θεωρείται απλώς ως μια ψυχολογική αντίδραση ή ως επίδειξη ωμής δύναμης, είναι στην πραγματικότητα μια υπολογισμένη, στρατηγική πράξη, στις διεθνείς σχέσεις.
Ο εκφοβισμός ως λογική στρατηγική
Σε αντίθεση με τη συνήθη αντίληψη, ο εκφοβισμός στη γεωπολιτική δεν αποτελεί απλώς συναισθηματική έκρηξη ή ενστικτώδη αντίδραση. Είναι μια σκόπιμη μέθοδος σχεδιασμένη να επιτύχει συγκεκριμένους στόχους: να αλλάξει τη συμπεριφορά άλλων δρώντων και, κυρίως, να αποτρέψει ενέργειες που κρίνονται αντίθετες προς τα δικά του συμφέροντα. Αυτή η λογική αποτελεί τη βάση της χρήσης του εκφοβισμού ως βασικού εργαλείου στη διεθνή διπλωματία και την κρατική πολιτική.
Η ουσία του εκφοβισμού έγκειται στην ικανότητά του να επιβάλλει μια επιλογή—συχνά ανάμεσα στη συμμόρφωση και τον κίνδυνο—στον στοχευμένο δρώντα. Ο εκφοβιστής υποδεικνύει ότι η μη συμμόρφωση θα έχει συνέπειες, αξιοποιώντας είτε τη δική του ισχύ, είτε τις αδυναμίες του άλλου. Αυτή η δυναμική δεν περιορίζεται σε εμφανείς απειλές, αλλά περιλαμβάνει ένα φάσμα συμπεριφορών, από λεπτές πιέσεις έως ωμό καταναγκασμό.
Υπάρχουν τρεις βασικές μορφές εκφοβισμού στη γεωπολιτική, κάθε μία με χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη στάση και τη σχετική ισχύ του δρώντα:
Εκφοβισμός του Ισχυρού: Εδώ, ο πιο ισχυρός δρών επιβάλλει την κυριαρχία του, αναμένοντας συμμόρφωση λόγω της προφανούς ανισορροπίας ισχύος. Η στάση της κυβέρνησης Μπους στον πόλεμο του Ιράκ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: «Ξέρουμε ότι δεν συμφωνείτε με τον πόλεμό μας στο Ιράκ, αλλά είναι προς το συμφέρον σας να ψηφίσετε μαζί μας στα Ηνωμένα Έθνη ούτως ή άλλως». Αντίστοιχα, η στάση της Κίνας στη Νότια Σινική Θάλασσα—«Η Κίνα είναι μεγάλη χώρα, οι άλλες είναι μικρές χώρες»—δείχνει τη χρήση της ισχύος ως μοχλού πίεσης.
Εκφοβισμός του Αδύναμου: Παραδόξως, και οι αδύναμοι δρώντες μπορούν να χρησιμοποιήσουν εκφοβισμό, αξιοποιώντας την αναγκαιότητά τους ή τις συνέπειες της κατάρρευσής τους. Η Ουγγαρία του Όρμπαν χρησιμοποιεί το δικαίωμα βέτο στην ΕΕ για να αποσπά παραχωρήσεις, ενώ η Ουκρανία, μετά τη ρωσική εισβολή, προειδοποιούσε ότι η κατάρρευσή της θα είχε σοβαρές επιπτώσεις για την Ευρώπη και τη Δύση. Αυτή η μορφή εκφοβισμού βασίζεται λιγότερο στην άμεση ισχύ και περισσότερο στη στρατηγική αξιοποίηση της θέσης ή της ευαλωτότητας.
Εκφοβισμός του Τρελού: Αυτή η μορφή περιλαμβάνει την απειλή απρόβλεπτης ή παράλογης ενέργειας. Το διπλωματικό στυλ του Τραμπ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα: «Δεν ξέρετε μέχρι πού μπορώ να φτάσω». Καλλιεργώντας μια εικόνα απρόβλεπτου, ο εκφοβιστής αποσκοπεί να αποθαρρύνει αντιπάλους και να αποσπά παραχωρήσεις, αξιοποιώντας τον φόβο της κλιμάκωσης ή του χάους.
Αυτοί οι τύποι δείχνουν ότι ο εκφοβισμός δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των ισχυρών· είναι ένα ευέλικτο εργαλείο που προσαρμόζεται σε διάφορους δρώντες.
Με βάση τους τύπους εκφοβισμού, υπάρχουν συγκεκριμένα πρότυπα λειτουργίας στη διεθνή σκηνή:
ΗΠΑ υπό Μπους και Τραμπ: Η πίεση της κυβέρνησης Μπους στους συμμάχους για τον πόλεμο στο Ιράκ και η επιθετική, απρόβλεπτη διπλωματία του Τραμπ προς εχθρούς και συμμάχους δείχνουν τη χρήση του εκφοβισμού για την προώθηση εθνικών συμφερόντων. Η προσέγγιση Τραμπ, μάλιστα, χαρακτηρίζεται από απρόβλεπτη επιθετικότητα, ακόμη και προς παραδοσιακούς συμμάχους.
Η περιφερειακή αυτοπεποίθηση της Κίνας: Η ρητορική και οι ενέργειες της Κίνας στη Νότια Σινική Θάλασσα αντικατοπτρίζουν τον εκφοβισμό του ισχυρού, με στόχο να επιβάλει αξιώσεις έναντι μικρότερων γειτόνων.
Το αντιθετικό παράδειγμα της Βραζιλίας: Υπό τον πρόεδρο Λούλα, η Βραζιλία αποφεύγει τον εκφοβισμό, προτιμώντας τη συνεργατική διπλωματία. Ωστόσο, κατά τη θητεία του Μπολσονάρο, η χώρα υιοθέτησε πιο επιθετική στάση, ειδικά στο ζήτημα του Αμαζονίου.
Η διστακτικότητα της ΕΕ: Η Ευρωπαϊκή Ένωση, λόγω της ιστορίας και των αξιών της, αποφεύγει τον εκφοβισμό και προτιμά τη διαπραγμάτευση. Ωστόσο, η αυξανόμενη παγκόσμια ανταγωνιστικότητα προκαλεί συζητήσεις για πιο δυναμική στάση.
ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟΝ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟ
Σε διεθνές επίπεδο, υπάρχει μια αυξανόμενη αντίσταση στον εκφοβισμό, ιδιαίτερα από την κοινωνία των πολιτών και κυρίως, στις γυναίκες. Σε αντίθεση με τις κυβερνήσεις, που συχνά επιλέγουν τη διαπραγμάτευση, οι κοινωνίες εμφανίζουν αξιοσημείωτη ανυποταξία.
Ταϊβάν: Οι κινεζικές προσπάθειες εκφοβισμού πριν τις εκλογές ενίσχυσαν την αποφασιστικότητα των Ταϊβανέζων να στηρίξουν τον υποψήφιο που θα επιθυμούσε το Πεκίνο.
Καναδάς: Όταν ο Τραμπ απείλησε τον Καναδά, ο Τριντό προσπάθησε να καθησυχάσει τον καναδικό λαό, αλλά οι πολίτες ήταν πιο αποφασισμένοι να αντισταθούν.
Γυναίκες στην πρωτοπορία: Παραδείγματα όπως οι Ιρανές γυναίκες, οι μητέρες της Plaza de Mayo στην Αργεντινή, οι γυναικείες οργανώσεις στο Σουδάν, δείχνουν ότι οι γυναίκες συχνά ηγούνται της αντίστασης στον εκφοβισμό.
Αυτό δείχνει ότι η αντίσταση στον εκφοβισμό δεν είναι μόνο θέμα εθνικού συμφέροντος, αλλά και αξιοπρέπειας και ταυτότητας.
Ένα ενδιαφέρον σημείο είναι ότι οι εταιρείες συχνά αντιστέκονται πιο αποτελεσματικά στον εκφοβισμό από ό,τι οι κυβερνήσεις. Ενώ τα κράτη είναι δεσμευμένα στη διαπραγμάτευση, οι επιχειρήσεις—ειδικά όσες έχουν ισχυρή οικονομική βάση, ταυτότητα ή κοινωνική αποστολή—μπορεί να υπερασπιστούν πιο σθεναρά τις αξίες και τα συμφέροντά τους.
ΌΡΙΑ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ
Παρότι ο εκφοβισμός μπορεί να είναι αποτελεσματικός βραχυπρόθεσμα, ενέχει σοβαρούς κινδύνους. Η υπερβολική χρήση του μπορεί να προκαλέσει δυσαρέσκεια, αντίδραση και να υπονομεύσει μακροπρόθεσμες σχέσεις. Η στρατηγική Τραμπ, «ισχυρός με τους αδύναμους και αδύναμος με τους ισχυρούς», τελικά αποκαλύπτει τις ίδιες του τις αδυναμίες. Αντίστοιχα, μια επιθετική στάση της Κίνας μπορεί να αποξενώσει γείτονες και να τους ωθήσει σε άλλες συμμαχίες.
Επιπλέον, η απρόβλεπτη φύση του «εκφοβισμού του τρελού» μπορεί να αποσταθεροποιήσει το διεθνές σύστημα και να δυσκολέψει τη διαχείριση κρίσεων.
Η γεωπολιτική του εκφοβισμού είναι ένα σύνθετο, εξελισσόμενο φαινόμενο που διαμορφώνει τη συμπεριφορά κρατών, ηγετών και κοινωνιών. Σε έναν κόσμο όπου οι ισορροπίες ισχύος αλλάζουν και νέες μορφές αντίστασης αναδύονται, τα όρια του εκφοβισμού γίνονται όλο και πιο εμφανή.
Καθώς ο παγκόσμιος ανταγωνισμός εντείνεται, ο πειρασμός να καταφύγει κανείς στον εκφοβισμό ίσως αυξηθεί, τα επόμενα χρόνια.
